કેન્દ્ર માટે કઠિન રસ્તો! વન નેશન વન ઈલેક્શન બિલ કઈ કઈ પ્રક્રિયામાંથી પસાર થશે?

એક રાષ્ટ્ર-એક ચૂંટણી : એક દેશ-એક ચૂંટણી સંબધિત બિલ લોકસભામાં રજૂ, જાણો લોકસભા અને રાજ્યસભામાં ચર્ચાને અંતે One Nation One Election બિલ કાયદો કઈ રીતે બનશે ?

એક રાષ્ટ્ર-એક ચૂંટણી: હાલ સોશિયલ મીડિયા પર એક જ મુદ્દો ચર્ચામાં છે અને તે છે એક દેશ-એક ચૂંટણી. જોકે આ મુદ્દા વિશે તમને થોડી ઘણી તો જાણ હશે જ, જો તમને જાણ ન હોય તો આજે આપણે જાણીશું એક દેશ-એક ચૂંટણીને લઈ તમામ વિગતો. ભારતમાં લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અલગ-અલગ સમયે યોજાય છે. એક દેશ-એક ચૂંટણીનો અર્થ છે લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવી. તેનો અર્થ એ છે કે, લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાના સભ્યોને ચૂંટવા માટે મતદારો એક જ દિવસે, એક જ સમયે તેમના મત આપશે.

શું છે એક દેશ-એક ચૂંટણી ?

ભારતમાં લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ અલગ-અલગ સમયે યોજાય છે. એક દેશ, એક ચૂંટણીનો અર્થ છે લોકસભા અને રાજ્યોની વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવી. તેનો અર્થ એ છે કે લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાના સભ્યોને ચૂંટવા માટે મતદારો એક જ દિવસે, એક જ સમયે તેમના મત આપશે. નોંધનિય છે કે, આઝાદી પછી 1952, 1957, 1962 અને 1967 માં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે યોજાઈ હતી પરંતુ 1968 અને 1969માં ઘણી વિધાનસભાઓ સમય પહેલા વિસર્જન કરવામાં આવી હતી. તે પછી ડિસેમ્બર 1970માં લોકસભા પણ ભંગ કરી દેવામાં આવી હતી. જેના કારણે એક દેશ, એક ચૂંટણીની પરંપરા તૂટી ગઈ.

એક દેશ-એક ચૂંટણી 129મું બંધારણ સંશોધન બિલ રજૂ

આજે એટલે કે મંગળવારે (17 ડિસેમ્બર) સંસદના શિયાળુ સત્રનો 17મો દિવસ છે. કેન્દ્રીય કાયદા પ્રધાન અર્જુન રામ મેઘવાલે લોકસભામાં એક દેશ, એક ચૂંટણી માટે 129મું બંધારણ સંશોધન બિલ રજૂ કર્યું. મેઘવાલે કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો સાથે સંબંધિત ત્રણ કાયદાઓમાં સુધારો કરવા માટે એક બિલ પણ રજૂ કર્યું હતું. આમાં કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશોની સરકાર અધિનિયમ-1963, દિલ્હી સરકારની રાષ્ટ્રીય રાજધાની પ્રદેશ-1991 અને જમ્મુ અને કાશ્મીર પુનર્ગઠન અધિનિયમ-2019નો સમાવેશ થાય છે. તેના દ્વારા જમ્મુ અને કાશ્મીરને પૂર્ણ રાજ્યનો દરજ્જો આપવા માટે સુધારા પણ કરી શકાય છે. બિલની રજૂઆત પહેલા કેન્દ્રીય કાયદા અને ન્યાય મંત્રાલયે જણાવ્યું હતું કે સ્વતંત્રતા બાદથી ચૂંટણી પંચે લોકસભા અને વિધાનસભાની 400 થી વધુ ચૂંટણીઓ કરાવી છે. હવે અમે એક દેશ-એક ચૂંટણીનો ખ્યાલ લાવવા જઈ રહ્યા છીએ. એક ઉચ્ચ સ્તરીય સમિતિએ તેનો રોડમેપ તૈયાર કર્યો છે. આનાથી વહીવટી કાર્યક્ષમતા વધશે, ચૂંટણી સંબંધિત ખર્ચમાં ઘટાડો થશે અને નીતિની સાતત્યતાને પ્રોત્સાહન મળશે.

બંધારણીય સુધારાથી શું બદલાશે ?

• બંધારણીય સુધારા દ્વારા અનુચ્છેદ 82(A) ઉમેરવામાં આવશે, જેથી લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજી શકાય. કલમ 83 (સંસદના ગૃહોનો કાર્યકાળ), અનુચ્છેદ 172 (રાજ્ય વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ) અને કલમ 327 (વિધાનસભાઓની ચૂંટણી સંબંધિત કાયદાઓ બનાવવાની સંસદની સત્તા)માં સુધારો કરવામાં આવશે.
• બિલ દ્વારા એવી જોગવાઈ કરવામાં આવશે કે, સામાન્ય ચૂંટણી પછી લોકસભાની પ્રથમ બેઠકની તારીખે રાષ્ટ્રપતિ એક નોટિફિકેશન બહાર પાડે. નોટિફિકેશન જારી કરવાની તારીખને નિયુક્ત તારીખ કહેવામાં આવશે. લોકસભાનો કાર્યકાળ નિયત તારીખથી 5 વર્ષનો રહેશે. લોકસભા અથવા કોઈપણ રાજ્યની વિધાનસભાના અકાળ વિસર્જનના કિસ્સામાં, ચૂંટણી ફક્ત બાકીની મુદત માટે જ યોજવામાં આવશે.
• બિલના ઉદ્દેશ્યો અને કારણો જણાવે છે કે, તે પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની અધ્યક્ષતામાં એક રાષ્ટ્ર-એક ચૂંટણી પરની ઉચ્ચ સ્તરીય સમિતિની ભલામણો પર આધારિત છે. કોવિંદ સમિતિએ દેશ અને રાજ્યોને ચૂંટણીની સાથે સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ કરાવવાની ભલામણ કરી હતી. જોકે, 12 ડિસેમ્બરે કેન્દ્રીય કેબિનેટની બેઠકમાં આ અંગે કોઈ નિર્ણય લેવામાં આવ્યો ન હતો.

• સરકાર બિલને JPCને મોકલવાની તૈયારી

  એક રાષ્ટ્ર એક ચૂંટણી બિલ લોકસભામાં રજૂ કરવામાં આવશે અને સરકાર તેને સંસદની સંયુક્ત સમિતિ (JPC)ને મોકલવાની તૈયારી કરી રહી છે. કહેવામાં આવી રહ્યું છે કે, લોકસભામાં વન નેશન વન ઈલેક્શન બિલ રજૂ કર્યા બાદ સરકાર તેને JPCને મોકલવાની ભલામણ કરશે. બિલની રજૂઆત પછી કાયદા પ્રધાન અર્જુન રામ મેઘવાલ લોકસભાના અધ્યક્ષ ઓમ બિરલાને આ બિલને વિગતવાર ચર્ચા માટે સંસદની સંયુક્ત સમિતિને મોકલવા વિનંતી કરશે.

• શું તમે જાણો છો કે બિલ રજૂ થયા બાદ આગળની પ્રક્રિયા શું થશે ?

  • સરકાર ‘વન નેશન, વન ઈલેક્શન’ બિલને JPCને મોકલવાની તૈયારી કરી રહી છે. આ માટે જેપીસી કમિટીની રચના કરવામાં આવશે, જેમાં વિવિધ પક્ષોના સાંસદોની સંખ્યાના પ્રમાણના આધારે સભ્યોને સામેલ કરવામાં આવશે. JPC તમામ પક્ષોના પ્રતિનિધિઓ સાથે ચર્ચા કરશે અને બિલ પર સૂચનો લેશે. આ પછી JPC પોતાનો રિપોર્ટ સ્પીકરને સોંપશે. JPCની મંજૂરી બાદ બિલને સંસદમાં લાવવામાં આવશે. સંસદના બંને ગૃહો દ્વારા બિલ પાસ થયા બાદ તેને રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુને મંજૂરી માટે મોકલવામાં આવશે અને રાષ્ટ્રપતિના હસ્તાક્ષર બાદ આ બિલ કાયદો બની જશે. આ કાયદો બન્યા બાદ દેશભરમાં એક સાથે ચૂંટણી કરાવવાનો રસ્તો સાફ થઈ જશે.

    તો શું સામાન્ય લોકોનો પણ લેવાશે અભિપ્રાય ?

    સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર આ બિલ પર સામાન્ય લોકોનો પણ અભિપ્રાય લેવાની યોજના હોઇ શકે છે. ચર્ચા દરમિયાન બિલના મુખ્ય પાસાઓ તેના ફાયદા અને દેશભરમાં એક સાથે ચૂંટણીઓ યોજવા માટે જરૂરી પદ્ધતિ અને ચૂંટણી વ્યવસ્થાપન પર ચર્ચા કરવામાં આવશે. કેન્દ્રીય સંરક્ષણ પ્રધાનો રાજનાથ સિંહ, અર્જુન રામ મેઘવાલ અને કિરેન રિજિજુને આ મુદ્દે વિરોધ પક્ષો સાથે વાતચીતની જવાબદારી માટે નિયુક્ત કરવામાં આવ્યા છે.

    ખરડો કાયદો બનવા માટે કેટલા તબક્કાઓ લે છે?

    હવે સરકારે તેનું બિલ રજૂ કર્યું છે. આ બિલ જેપીસીને મોકલવામાં આવશે. તેને જેપીસીને મોકલવામાં આવશે જેથી તમામ પક્ષોના અભિપ્રાય અને સર્વસંમતિ મેળવી શકાય. જેપીસીના રિપોર્ટના આધારે આ બિલ ફરીથી સંસદમાં રજૂ કરવામાં આવશે. જો આ બિલ સંસદના બંને ગૃહોમાં પસાર થઈ જશે તો તેને રાષ્ટ્રપતિ પાસે મોકલવામાં આવશે. રાષ્ટ્રપતિની મંજૂરી બાદ જ આ બિલો કાયદો બનશે.

    કેન્દ્ર માટે કઠિન રસ્તો!

    મોદી સરકાર વર્ષોથી જે ‘એક દેશ-એક ચૂંટણી’ની વાત કરતી હતી તેને હવે અમલમાં મૂકવાની તૈયારીઓ શરૂ કરી દીધી છે. સરકારે મંગળવારે લોકસભામાં એક દેશ-એક ચૂંટણી બિલ રજૂ કર્યું. મોદી કેબિનેટે થોડા દિવસ પહેલા આ બિલને મંજૂરી આપી હતી. હવે સરકાર આ બિલને સંસદની સંયુક્ત સમિતિ એટલે કે જેપીસીને મોકલી શકે છે. જો કે આ બિલ પાસ કરાવવું સરકાર માટે મુશ્કેલ કામ સાબિત થઈ શકે છે. તેનું કારણ એ છે કે આમાંનું એક બંધારણ સંશોધન બિલ છે, જેને પસાર કરવા માટે સરકાર પાસે બહુમતી નથી.

    વાત ક્યાં અટકી શકે?

    • એક દેશ, એક ચૂંટણીનું બંધારણ સંશોધન બિલ પાસ કરવું સરકાર માટે આસાન નહીં હોય. આ વિધેયક બંધારણમાં સુધારો કરશે તેથી તેને સંસદના બે તૃતીયાંશ સભ્યોનું સમર્થન મળશે તો જ તે પસાર થશે. એનડીએ પાસે સંસદમાં બે તૃતીયાંશ બહુમતી નથી. જો તમામ 543 સાંસદો લોકસભામાં મતદાનમાં ભાગ લે છે, તો બિલ પસાર કરવા માટે 362 મતોની જરૂર પડશે. તેવી જ રીતે રાજ્યસભામાં આ બિલ પસાર કરવા માટે 164 વોટની જરૂર પડશે. હાલમાં NDA પાસે લોકસભામાં 292 સીટો છે. જ્યારે રાજ્યસભામાં 112 બેઠકો છે. 6 નામાંકિત સાંસદો પણ NDA સાથે છે. આ બિલનો વિરોધ કરી રહેલા પક્ષો પાસે લોકસભામાં 205 અને રાજ્યસભામાં 85 બેઠકો છે. એકંદરે આ બિલ પસાર કરવા માટે સરકારને વિપક્ષની જરૂર પડશે.

    સરકાર કોનો સહકાર મેળવી શકે?

    જો સરકાર એક દેશ, એક ચૂંટણી બિલ લાવે છે, તો તેને પસાર કરવા માટે રાજકીય પક્ષોના સમર્થનની જરૂર પડશે. કેન્દ્રમાં એનડીએ સરકારમાં ભાજપ ઉપરાંત ચંદ્રબાબુ નાયડુની ટીડીપી, નીતિશ કુમારની જેડીયુ અને ચિરાગ પાસવાનની એલજેપી (આર) મોટી પાર્ટીઓ છે. જેડીયુ અને એલજેપી (આર) એક દેશ, એક ચૂંટણી માટે તૈયાર છે, જ્યારે ટીડીપીએ આ અંગે કોઈ જવાબ આપ્યો નથી.

    સરકાર 3 બિલ લાવશે

    સૂચિત બંધારણ સુધારા બિલોમાંથી એક લોકસભા અને વિધાનસભાની સાથે સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ યોજવા સંબંધિત છે. આના માટે ઓછામાં ઓછા 50% રાજ્યોની બહાલીની જરૂર પડશે.

    ‘એક દેશ-એક ચૂંટણી’ યોજના સાથે આગળ વધતા, સરકારે આ મહિનાની શરૂઆતમાં રાષ્ટ્રવ્યાપી સર્વસંમતિ નિર્માણની કવાયત પછી તબક્કાવાર લોકસભા, રાજ્યની વિધાનસભાઓ અને સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ યોજવા માટે એક ઉચ્ચ સ્તરીય સમિતિની રચના કરી હતી ભલામણો સ્વીકારવામાં આવી હતી.

    શું તમે જાણો છો ત્રણ સુધારાથી શું થશે ?

    • પ્રથમ બંધારણીય સુધારો બિલ લોકસભા અને રાજ્ય વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એકસાથે યોજવાની જોગવાઈ કરવા સંબંધિત હશે. તેમાં વિધાનસભાઓનું વિસર્જન અને કલમ 327માં સુધારા સાથે ‘એક સાથે ચૂંટણી’ શબ્દનો સમાવેશ કરવા સંબંધિત જોગવાઈઓ પણ છે. તેને 50% રાજ્યો દ્વારા બહાલીની જરૂર રહેશે નહીં.
    • બીજું બંધારણ- સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ માટે રાજ્ય ચૂંટણી પંચો સાથે પરામર્શ કરીને ચૂંટણી પંચ દ્વારા મતદાર યાદી તૈયાર કરવા સંબંધિત બંધારણીય જોગવાઈઓમાં સુધારો કરવાની દરખાસ્ત કરશે.
    • ત્રીજો સુધારો- આ બિલ કેન્દ્રશાસિત પ્રદેશો સંબંધિત ત્રણ કાયદાઓની જોગવાઈઓમાં સુધારો કરવા માટેનું સામાન્ય બિલ હશે.

    નોંધનિય છે કે, 18 સપ્ટેમ્બરે કેબિનેટની મંજૂરી નવેમ્બર-ડિસેમ્બરમાં બિલ આવશે કેન્દ્રીય કેબિનેટે 18 સપ્ટેમ્બરે દેશમાં લોકસભાની સાથે વિધાનસભા ચૂંટણી (One Nation-One Election) કરાવવાના પ્રસ્તાવને મંજૂરી આપી હતી. 17 સપ્ટેમ્બરે ગૃહમંત્રી અમિત શાહે કહ્યું હતું કે, સરકાર આ કાર્યકાળ દરમિયાન ‘વન નેશન વન ઇલેક્શન’ લાગુ કરશે. 15 ઓગસ્ટના રોજ વડાપ્રધાને કહ્યું હતું કે, વારંવાર ચૂંટણીઓ દેશની પ્રગતિમાં અવરોધ ઉભી કરી રહી છે. વન નેશન વન ઇલેક્શન પર વિચારણા કરવા માટે રચાયેલી પૂર્વ રાષ્ટ્રપતિ રામનાથ કોવિંદની આગેવાની હેઠળની સમિતિએ 14 માર્ચે રાષ્ટ્રપતિ દ્રૌપદી મુર્મુને પોતાનો રિપોર્ટ સોંપ્યો હતો. આ રિપોર્ટ 18 હજાર 626 પેજનો છે. આ પેનલ 2 સપ્ટેમ્બર 2023ના રોજ બનાવવામાં આવી હતી. આ રિપોર્ટ સ્ટેકહોલ્ડર્સ-નિષ્ણાતો સાથે ચર્ચા કર્યા બાદ 191 દિવસના સંશોધનનું પરિણામ છે. સમિતિએ તમામ એસેમ્બલીનો કાર્યકાળ 2029 સુધી લંબાવવાનું સૂચન કર્યું છે.

    અત્યારે વન નેશન-વન ઈલેક્શનની શક્યતા આ પ્રમાણે

    એક દેશ, એક ચૂંટણી લાગુ કરવા માટે અનેક રાજ્યોની વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ ઘટાડવામાં આવશે. જે રાજ્યોમાં 2023ના અંત સુધીમાં વિધાનસભાની ચૂંટણી યોજાવાની છે ત્યાં તેમનો કાર્યકાળ લંબાવી શકાય છે. રિપોર્ટમાં એમ પણ કહેવામાં આવ્યું છે કે, જો તમામ પક્ષો લો કમિશનના પ્રસ્તાવ પર સહમત થશે તો તેને 2029થી જ લાગુ કરવામાં આવશે. ઉપરાંત આ માટે ડિસેમ્બર 2026 સુધીમાં 25 રાજ્યોમાં વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ યોજવી પડશે.

    પ્રથમ તબક્કો:

    • 6 રાજ્યોમાં મતદાન નવેમ્બર 2025માં યોજાનાર છે.
    • બિહારઃ વર્તમાન કાર્યકાળ પૂર્ણ થશે. બાદમાં માત્ર સાડા ત્રણ વર્ષ ચાલશે.
    • આસામ, કેરળ, તમિલનાડુ, પશ્ચિમ બંગાળ અને પુડુચેરીમાં વર્તમાન કાર્યકાળમાં 3 વર્ષ અને 7 મહિનાનો ઘટાડો કરવામાં આવશે. તે પછીનો કાર્યકાળ પણ સાડા ત્રણ વર્ષનો રહેશે.

      બીજો તબક્કો:

      • 11 રાજ્યોમાં મતદાન ડિસેમ્બર 2026માં યોજાનાર છે.
      • ઉત્તર પ્રદેશ, ગોવા, મણિપુર, પંજાબ અને ઉત્તરાખંડઃ વર્તમાન કાર્યકાળમાં 3 થી 5 મહિનાનો ઘટાડો થશે. તે પછી તે અઢી વર્ષ ચાલશે.
      • ગુજરાત, કર્ણાટક, હિમાચલ, મેઘાલય, નાગાલેન્ડ, ત્રિપુરા: વર્તમાન કાર્યકાળ 13 મહિનાથી ઘટાડીને 17 મહિના કરવામાં આવશે. બાદમાં બે અને ક્વાર્ટર વર્ષ સુધી ચાલશે.
      • આ બે તબક્કા પછી દેશની તમામ વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ જૂન 2029માં પૂરો થશે. સૂત્રોના જણાવ્યા અનુસાર કોવિંદ કમિટી કાયદા પંચ પાસેથી અન્ય પ્રસ્તાવ માંગશે જેમાં તેને સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓને પણ સામેલ કરવા માટે કહેવામાં આવશે.

        કોવિંદ સમિતિએ શું કરી હતી ભલામણો ?

        • આગામી લોકસભા ચૂંટણી એટલે કે 2029 સુધી તમામ રાજ્યોની વિધાનસભાઓનો કાર્યકાળ લંબાવવો જોઈએ.
        • ત્રિશંકુ વિધાનસભાના કિસ્સામાં (કોઈની પાસે બહુમતી નથી), અવિશ્વાસ પ્રસ્તાવ, બાકીની મુદત માટે નવી ચૂંટણીઓ યોજવામાં આવી શકે છે.
        • પ્રથમ તબક્કામાં લોકસભા અને વિધાનસભાની ચૂંટણીઓ એક સાથે થઈ શકે છે, ત્યારબાદ બીજા તબક્કામાં 100 દિવસની અંદર સ્થાનિક સંસ્થાઓ (નગરપાલિકા)ની ચૂંટણીઓ થઈ શકે છે.
        • ચૂંટણી પંચ લોકસભા, વિધાનસભા અને સ્થાનિક સંસ્થાઓની ચૂંટણીઓ માટે રાજ્ય ચૂંટણી સત્તાવાળાઓ સાથે પરામર્શ કરીને એક જ મતદાર યાદી અને મતદાર ઓળખ કાર્ડ તૈયાર કરશે.
        • કોવિંદ પેનલે એકસાથે ચૂંટણી યોજવા માટે સાધનો, માનવબળ અને સુરક્ષા દળોના આગોતરા આયોજનની ભલામણ કરી છે.