શું સરકાર બળજબરીથી ખાનગી જમીન મેળવી શકે છે, મિલકત માલિક પાસે કેટલા અધિકાર છે?

Right to property: પ્રાઇવેટ પ્રોપર્ટીના મામલે સુપ્રીમ કોર્ટે કોલકાતા મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની અપીલ ફગાવી દીધી હતી. આવી સ્થિતિમાં, સવાલ એ છે કે શું સરકાર કોઈની જમીન સંપાદન કરી શકે છે? કેવા પ્રકારની સંપત્તિઓ હસ્તગત કરી શકાતી નથી? સંપાદન માટેના નિયમો અને કાર્યવાહી શું છે? શું સરકાર જમીન સંપાદન કર્યા પછી તેને વેચી શકે છે? જાણો આ સવાલોના જવાબ.

ખાનગી સંપત્તિના સંપાદનનો મામલો સુપ્રીમ કોર્ટ સુધી પહોંચ્યો હતો. કોર્ટનું કહેવું છે કે, જો ખાનગી સંપત્તિને હસ્તગત કરતી વખતે નિયમોનું પાલન કરવામાં આવ્યું નથી, તો તેને ગેરબંધારણીય માનવામાં આવશે. જો રાજ્ય સરકાર નિયમોનું પાલન નહીં કરે તો ખાનગી મિલકતોના સંપાદન માટે વળતરની ચૂકવણી પણ માન્ય ગણાશે નહીં. સંબંધિત મામલાની સુનાવણી દરમિયાન જસ્ટિસ પીએસ નરસિમ્હા અને અરવિંદ કુમારની સુપ્રીમ કોર્ટની બેન્ચે આ અવલોકન કર્યું હતું અને કોલકાતા મ્યુનિસિપલ કોર્પોરેશનની અપીલને ફગાવી દીધી હતી.

ભારતીય બંધારણમાં મિલકતના અધિકારને લઈને ઘણા નિયમો નોંધાયેલા છે. આવી સ્થિતિમાં, સવાલ એ છે કે શું સરકાર કોઈની જમીન સંપાદન કરી શકે છે? કેવા પ્રકારની સંપત્તિઓ હસ્તગત કરી શકાતી નથી? સંપાદન માટેના નિયમો અને કાર્યવાહી શું છે? શું સરકાર જમીન સંપાદન કર્યા પછી તેને વેચી શકે છે? જાણો આ સવાલોના જવાબ.

ખાનગી સંપત્તિ હસ્તગત કરવાના નિયમો શું છે?

સુપ્રીમ કોર્ટના એડવોકેટ આશિષ પાંડેનું કહેવું છે કે, સરકાર જ્યારે પણ કોઇ જમીન કે પ્રાઇવેટ પ્રોપર્ટીને હસ્તગત કરે છે ત્યારે સૌથી મહત્વની બાબત એ છે કે તે શેના માટે કરવામાં આવી રહી છે. તેનો હેતુ શું છે? સમય જતાં બંધારણમાં ફેરફારની સાથે જ આ માટેના નિયમો પણ બદલાયા છે. તેને સમજતા પહેલા, ચાલો આપણે તેના નિયમો જાણીએ.

જ્યારે દેશમાં બંધારણ લાગુ થયું ત્યારે સંપત્તિના અધિકાર સાથે સંબંધિત કાયદો હતો. જેના પર સરકાર અધિકારનો દાવો કરી શકી નથી. પછી 44મો સુધારો આવ્યો. સંપત્તિના અધિકારને મૂળભૂત અધિકારમાંથી દૂર કરવામાં આવ્યો અને બંધારણીય અધિકાર બનાવવામાં આવ્યો. તેમાં આર્ટિકલ 301એનો સમાવેશ થાય છે, જે કહે છે કે સરકાર કાનૂની નિયમો વિના કોઈ પણ સંપત્તિ હસ્તગત કરી શકતી નથી.

2013માં યુપીએ સરકાર એક નવો કાયદો લાવી હતી, જેમાં જણાવાયું છે કે જો સરકાર જનતા માટે કોઇ જમીન સંપાદન કરશે તો તેણે યોગ્ય જાહેરનામું બહાર પાડવું પડશે. આ ઉપરાંત લોકસુનાવણી યોજવાનો નિયમ ફરજિયાત બનાવાયો હતો.

બંધારણની કલમ 300-એ હેઠળ જો સરકાર જાહેર અને જાહેર હિતના ઉપયોગ માટે જમીન સંપાદન કરી રહી છે, તો પછી જે વ્યક્તિ પાસે જમીન છે તેણે પૂર્વ માહિતી આપવી પડશે. સંપાદનના વાંધાઓની સુનાવણી કરવી પડશે. સરકારે જણાવવું પડશે કે જે જમીન સંપાદન કરવાની છે તે જાહેર હિતમાં છે. જમીન સંપાદન પછી પુનર્વસનની જવાબદારી પણ સરકારની છે. સંપાદન નિયત સમયમર્યાદામાં પૂર્ણ થવું જોઈએ.

ખાનગી સંપત્તિના માલિકની સંમતિ કેટલી મહત્વપૂર્ણ છે?

જો સરકાર જાહેર ઉપયોગ માટે ખાનગી મિલકત હસ્તગત કરે અને તેની સાથે કોઈ ખાનગી ઉદ્યોગનો કોઈ સંબંધ ન હોય તો 70 ટકા મિલકત માલિકોની સંમતિ ફરજિયાત છે. જો તે ખાનગી-જાહેર-ભાગીદારીનો મુદ્દો હોય, તો પછી 80 ટકા જમીન માલિકોની સંમતિ જરૂરી છે.

એડવોકેટ આશિષ પાંડેનું કહેવું છે કે, ધ્યાનમાં રાખવાની વાત એ છે કે, અગાઉ જો સરકાર એવું કહેતી હતી કે, તે જમીન જાહેર હિત માટે લે છે, તો માલિકોને વળતર મળતું હતું, તેઓ કોઈ પણ પ્રકારનો વાંધો ઉઠાવી શકતા ન હતા. તેઓ જમીન છોડવાની ના પાડી શક્યા નહીં. જો તેનો દુરુપયોગ થાય તો જ જમીનમાલિકો આ મુદ્દો ઉઠાવી શકે. હવે એવું રહ્યું નથી. હવે જાહેરનામું બહાર પાડવામાં આવ્યું છે. તેના ઉપયોગની પણ તપાસ કરવામાં આવે છે. આ પછી પણ અધિગ્રહણ થાય છે.

શું સંપાદન પછી સરકાર તેને વેચી શકે છે?

જો જમીન જાહેર હેતુ માટે લેવામાં આવી છે, તો પછી સરકાર તે કરી શકતી નથી. જો એવું ન હોય તો જમીનનો માલિક તેને કોર્ટમાં પડકારી શકે છે. જો કે, રાજ્યોમાં આવા ઘણા કિસ્સાઓ બન્યા છે જ્યારે જમીન સંપાદનનું કારણ કંઈક બીજું જ આપવામાં આવ્યું હતું, પરંતુ તેનો ઉપયોગ કોઈ બીજા માટે કરવામાં આવ્યો હતો. સામાન્ય રીતે સરકાર પોતાની જમીન વેચતી નથી, લીઝ પર આપે છે.

Whatsapp channel https://whatsapp.com/channel/0029VaKmdnVHrDZgKfgsso0F

Android app https://play.google.com/store/apps/details?id=appinventor.ai_server.bharatheadlinenews

Instagram https://www.instagram.com/bharatheadlinenews/

Facebook https://www.facebook.com/bharatheadlinenewsrajkot

Youtube https://www.youtube.com/channel/UCOwXK5FMM3aKAkWzogDkbRA